Historia ONR w zarysie

1. Korzenie partyjne

Po przewrocie majowym w 1926r. niezbędna byłą reorganizacja obozu narodowego. Konieczność ta byłą wynikiem zmienionych warunków do walki o władzę. 4 XII 1926r. doszło do zjazdu założycielskiego Obozu Wielkiej Polski, na którego czele stanął Dmowski jako Wielki Oboźny, przy którym utworzona została Wielka Rada. Program OWP został przedstawiony w serii sześciu broszur np. Kościół, naród i państwo R. Dmowskiego, które zostały wydane w 1927. Twórcy programu opowiadali się za kapitalizmem oraz stworzeniem „organizacji narodu” i zasad elitaryzmu na wzór faszystowskich Włoch. Sprzeciwiali się próbom ingerencji państwa w sprawy gospodarcze. Wśród członków OWP przeważającą liczbę stanowili członkowie ZLN. Cały kraj podzielono na 6 dzielnic, z których każda byłą dodatkowo podzielona na województwa i powiaty, na których czele stał oboźny, mianowany odgórnie. Z początkiem 1930r. liczył on 35tys. członków, do maja 1932r. zwiększyła się liczba członków do 120tys, a w czasie delegalizacji osiągnął liczbę 250tys członków.
Wśród młodzieży akademickiej od 1923r dominowała Młodzież Wszechpolska, która później podporządkowana była OWP. MW przewodniczyła Związkowi Narodowemu Polskiej Młodzieży Akademickiej w którego skład wchodził m.in. Związek Akademicki Bratnich Pomocy. Później utworzona został Oddział Akademicki OWP. Akcje antysemickie na uczelniach przybierały na sile i brutalności. Prasa prorządowa obwiniała OWP za strajki na wyższych uczelniach, pisząc, że są one wynikiem sterroryzowania przez OWP studiującej młodzieży. Sanacja oskarżyła OWP m.in. o współprace z komunistami.
Często dochodziło do starć z policją, w ciągu 4 miesięcy w samej Wielkopolsce doszło do 150 procesów członków OWP, które najczęściej kończyły się jednak uniewinnieniem. Władza OWP wykorzystała zamieszki do zwiększenia popularności organizacji, ponieważ przyciągało to młodych.
W 1932 OWP nasilił akcje antyrządowe oraz antysemickie. Przyczyna każdego niezadowolenia skierowana została na żydostwo. W akcji niszczenia żydowskich straganów wzięło udział mieszczaństwo, a także okoliczni chłopi, więc trudno było udowodnić kto jest bezpośrednim inicjatorem.
Sanacja prowadząc kampanię przeciw OWP zarzucała mu m.in. działalność konspiracyjną, wykorzystywanie młodzieży i narażanie ich na represje, szerzenie nienawiści między warstwami społecznymi oraz regularnie drukowała sprawozdania z procesów sądowych członków OWP. Była to bezpośrednia przyczyna rozwiązania we wrześniu 1932r. OWP w woj. Pomorskim, a następnie delegalizacja działalności całej Dzielnicy Zachodniej OWP. W późniejszym okresie rozwiązano całą organizację.


2. Geneza właściwa

Większość działaczy rozwiązanego OWP wstąpiła do utworzonej przy Stronnictwie Narodowym Sekcji Młodych lub do nowo utworzonego Związku Młodzieży Narodowej.
W listopadzie 1932r. ukazała się broszura pt. Wytyczne w sprawach żydowskiej, mniejszości słowiańskiej, niemieckiej, zasad polityki gospodarczej. Program został ustalony przez osoby skupione wokół Bolesława Piaseckiego i stanowił początek formowania się odrębnej organizacji. Młodzież skupioną w Sekcji Młodych zaczęto określać jako narodowo radykalną. Nowo powstałe zjawisko opisuje Włodzimierz Sznarbachowski, kierownik sekcji prasowej MW – „Radykalizm programu to głoszenie nowych sprawdzianów wartości, nowych prawd, odmiennych od dotychczasowo obowiązujących. Radykalizm czynu to używanie środków bezwzględnych, ale pewnie, najkrócej i prosto prowadzących do wytkniętego celu. Radykalizm programu to walka z parlamentaryzmem i międzynarodowym żydostwem, przeciwstawianie międzynarodowemu interesowi interesu narodu. Radykalizm czynu to używanie środków bezwzględnych.”
22 października 1933r. wydano pierwszy numer „Sztafety”, która to przyśpieszyła organizacyjne usamodzielnianie nurtu narodowo – radykalnego. Inicjatorem wydawania pisma był Zygmunt Dziarmaga, wówczas student historii Uniwersytetu Warszawskiego.
W piśmie „Akademik Polski” ukazały się artykuły Bolesława Piaseckiego nt. zasad przyszłego państwa narodowego. Opierało by się ono na organizacji wychowawczo politycznej, do której odbycia zobowiązana byłaby każda osoba od 10 do 21 roku życia. Po tym czasie można by było wstąpić do elitarnej, hierarchicznej organizacji politycznej narodu.
„Młodzi” określali kapitalizm jako wytwór Żydów, co pozwoliło im go dowolnie krytykować. Głównymi wg nich wadami kapitalizmu była anonimowość i wielkości wpływu wywieranego na rządy państwa. Twierdzili, że gospodarka Polska opanowana jest przez międzynarodową plutokrację i chcieli ją usamodzielnić.
Rozłam, który przyczynił się do powstania ONR rozpoczął się od organizacji warszawskiej - „Straż”, którą wg Bieleckiego trzeba było rozwiązać, gdyż przestała być tajna. SN próbowało zapobiec rozłamowi m.in. godząc się na niektóre radykalne nowelizacje wysuwane przez „młodych”, usuwając Jana Mosdorfa, który kierował Sekcjami Młodych oraz Henryka Rossmana – kierownika rejonu podwarszawskiego, a także wydano zakaz wydawania „Sztafety” (1934), co w praktyce tylko ten rozłam przyśpieszyło.
Powstanie ONR było wynikiem protestu przeciwko stagnacji SN, nie odpowiadała im wieloletnia praca polityczna, chcieli używać doraźnych środków.
14 kwietnia 1934r. na łamach „Sztafety” ukazała się deklaracja ideowa nowej organizacji – Obozu Narodowo – Radykalnego.


3. Główni działacze i ich pochodzenie

Podpisanie deklaracji ONR odbyło się w stołówce Politechniki Warszawskiej w obecności Bolesława Piaseckiego, Jerzego Rutkowskiego, Władysława Dowbora, Tadeusza Gluzińskiego, Jana Jodzewicza, Jana Mosdorfa, Mieczysława Prószyńskiego, Tadeusza Todtlebena, Wojciecha Zaleskiego i Jerzego Czerwińskiego. Oprócz osób uczestniczących w tym spotkaniu inicjatorami powstania ONR byli jeszcze inż. Bohdan Doryng, inż. Witold Kozłowski, Mieczysław Harusewicz, Henryk Rossman, Aleksander Heinrich, Edward Musialski oraz Antoni Goerne.
Do nowej organizacji przystąpiło przede wszystkim wiele członków Sekcji Młodych SN. W Warszawie były to – Sekcja Rzemieślniczo Robotnicza, Sekcja Akademicka i Sekcja Żeńska oraz pewna liczba bezrobotnych. 3go maja przyłączono do ONRu poznańskie Stowarzyszenie Wielkiej Polski. Wśród wielu miejscowości najliczniejszą byłą organizacja warszawska – w połowie maja 1934r. liczyła ponad 2tys. członków. Szacowano że na spotkania uczęszcza 4tys. osób z których 1600 – 1700 to członkowie Sekcji Akademickiej, 1200 Sekcji Rzemieślniczo-Robotniczej 800 osób z Uczelni Różnych, a resztę stanowili członkowie Sekcji Żeńskiej i „Pracy Polskiej”. ONR największy wpływ zdobył w powiecie rawsko-mazowieckim i poznańskim. W skład Wydziału Stołecznego ONR weszli:
• kierownik – Mieczysław Prószyński
• kierowniczka prac kobiecych – Maria Rządkowska
• kierownik Sekcji Rzemieślniczo-Robotniczej – Lucjan Kozakiewicz
• kierownik Sekcji Akademickiej – Bolesław Piasecki
• kierownik propagandy – Aleksander Gozdawski
• kierownik organizacyjny – Edward Kemnitz
• inspektor Wydziału Stołecznego – Stanisław Hyżewicz
Oprócz Warszawy i Poznania oddziały ONR utworzono m.in w Krakowie, Lublinie, Łodzi i Kaliszu.
Na kresach wschodnich utrzymywano organizacje w znacznej mierze przy SN, za to do współpracy z ONR zgłosili się narodowi socjaliści z Górnego Śląska, Krakowa i Łodzi.
Kler aprobował idee „totalnego państwa katolickiego” traktując dążenia do wyzwolenia narodu z niewoli politycznej, gospodarczej i kulturalnej w drodze walki z Żydami jako zgodne z zasadami katolickimi.
Grupy charakteryzowały się ksenofobią i nie chęcią do wszystkiego co było „nie rodzime”
Po rozłamie do grupy Piaseckiego – Falangi weszli członkowie Sekcji Akademickiej oraz ci, z którymi współpracował w „Akademiku Polskim” oraz w „Sztafecie”. Byli to m.in. Zygmunt Dziarmaga, Wojciech Kwasieborski, Adolf i Marian Reuttowie, Witold Stanisz, Olgierd Szpakowski, Wojciech Wasiutyński. Liczyła ona około 200 osób. Do grupy Rossmana - ABC dołączyli m.in. Jan Jodzewicz Władysław Dowbór, Tadeusz Gluziński, Jan Korolem, Jerzy Kuracjusz, Tadeusz Todtleben i Wojciech Zaleski. Było w niej około 500 członków. Nazwy pochodziły od tytułów prasowych grup.

4. Działalność i doktryna

Na czele ONR stanął Mosdorf, jednakże był on tylko przywódcą nominalnym. W opracowanym nowym projekcie deklaracji nawiązuje on do tradycji OWP. ONR deklarował:
• obronę wiary katolickiej i oparcie na niej życia politycznego i gospodarczego
• prawa publicznie dostępne wyłącznie dla Polaków (a także zasymilowanej ludność ukraińskiej i białoruskiej)
• władze w państwie sprawowaną przez „organizacje polityczną narodu”
• wprowadzenie „narodowego ustroju gospodarczego” opierającego się na własności prywatnej drobnych i średnich warsztatów pracy
• bezrobotni znaleźli by prace kosztem odżydzenia miast
• wywłaszczenie i unarodowienie zakładów użyteczności publicznej oraz wielkich przedsiębiorstw

Podczas kilkumiesięcznej legalnej działalności ONR zajął się przede wszystkim sprawami organizacyjnymi. Wraz z nasileniem się akcji antyżydowskiej wystąpiło zagrożenie delegalizacji organizacji. Rozpoczęły się represje ze strony rządu. 13 czerwca zamknięto drukarnię „Sztafety”, która byłą organem prasowym ONRu. Władze wykorzystały zabójstwo ministra spraw wewnętrznych Bronisława Pierackiego przez nacjonalistów ukraińskich, oskarżyły o to ONR i dokonały wielu aresztowań. 7 lipca 1934r. Zygmunt Dziarmaga, Władysław Charkiewicz, Jan Jodzewicz, Edward Kemnitz, Czesław Łączyński, Bolesław Piasecki, Mieczysław Prószyński, Henryk Rossman, Włodzimierz Sznarbachowski i Bolesław Świderski zostali wywiezieni do obozu odosobnienia w Berezie Kartuskiej. Wywieziony miał być także Mosdorf, który się ukrył co zostało źle przyjęte wśród członków.
10 lipca ONR został oficjalnie zdelegalizowany pod zarzutem naruszania bezpieczeństwa i porządku publicznego. Z tego względu wielu członków wróciło do Związku Młodych Narodowców lub do Sekcji Młodych przy SN, która to nigdy jednak nie odzyskała swoich dawnych wpływów. Jednak już w październiku oenerowcy powoli zaczęli ponawiać swoją działalność, zajmując się m.in. nielegalnym kolportażem „Sztafety”.
Po wypuszczeniu w 1934 z Berezy Bolesław Piasecki i Henryk Rossman zaczęli tworzyć nowe ugrupowania skupiając wokół siebie nowych kandydatów. Organem prasowym grupy Piaseckiego była „Falanga”, w Poznaniu wydawano „Szczerbiec” i „Jutro”, a w Warszawie „Pismo Chrześcijańsko – Narodowe”.
28 czerwca 1935r. odbyło się spotkanie organizacyjne Falangi w Kątach w powiecie bielskim. Po spotkaniu aresztowano prawie wszystkich, czyli około 20 osób. Zjazd opracował „Cele rewolucji narodowo – radykalnej”, której głównymi postanowieniami było:
• zniszczenie istniejących partii i sejmu
• pozbawienie praw i odseparowanie Żydów od społeczeństwa
• likwidacja przedziałów klasowych
• rozbudowa zakładów rzemieślniczych
Od 3 stycznia 1937r. w „Jutrze” pojawiła się seria artykułów pt. „Zasady programu narodowo – radykalnego”. Wysuwały one na pierwszy plan sprawę religii i organizacji politycznej narodu, jednakże łagodziły krytykę kapitalizmu. Używano mniej radykalnych haseł w stosunku do wcześniejszych deklaracji.
W ABC Jan Karolec w 1935 wydał broszurę pt. „Ustrój polityczny narodu”, w której opisywał antytotalitarną organizację polityczną narodu, w której nie będzie ani wodza ani urzędów. ABC nie stworzył zwartego programu, a postulaty programowe często były ze sobą sprzeczne, ale mniej radykalne w stosunku do Falangi. ABC udało się zalegalizować w Warszawie swą organizacje na uczelniach wyższych – Narodowy Związek Polskiej Młodzieży Radykalnej, której prezesem został Witold Mossakowski. W momencie rozwiązania było w niej około 350 członków.
Falanga miała lepiej rozwinięty aparat, jednak obydwie grupy jako cel wysuwały wizję Wielkiej Polski.
Kwasieborski pisał w „Falandze” o konieczności przeprowadzenia ekspansji na wschód oraz rozbicie Rosji i Niemiec, aby stworzyć Imperium Słowiańskie pod hegemonią Polski.
Falanga rozwinęła swoją działalność bojówkarską, która przeprowadzała akcje takie jak podkładanie bomb pod sklepu żydowskie lub drukarnie lewicowych pism, zaatakowanie pochodu robotniczego z użyciem rewolwerów. Wyroki były łagodne, z powodu przekształceń w sanacji, która z Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem przekształciła się w totalitarny Obóz Zjednoczenia Narodowego. Niektóre grupy piłsudczyków doszły do porozumienia z Sekcją Młodych SN, odłamami ONR, ZMN i Myślą Mocarstwową, a zjednoczył ich antykomunizm.
Młodzież narodowa walczyła o wprowadzenie „getta ławkowego” i zaczęła na wielka skalę akcje bojówkarskie. Profesorowie tolerowali ich zachowanie, a niektórzy nawet je popierali, np. prof. Roman Rybarski nie podpisał indeksów studentom, którzy stali na wykładach na znak protestów dla stworzenia „osobnych ławek dla nie-Aryjczyków”, a inni przyzwalali na wyrzucanie z wykładów studentów żydowskich. Po wprowadzeniu osobnych ławek dla Żydów, zaczęto żądać wprowadzenia numerus nullus, a w Wydziale Wykonawczym ONR - ABC pojawił się rozkaz – „W wykonaniu numerus nullus poleca się wszystkim członkom ONR, gdyby kto spotkał Żyda na uczelni, pobić go i wyrzucić z terenu uczelni. Jeśliby okazała się przeważająca siła Żydów lub woźnych, którzy by stawali w obronie Żydów, należy zaalarmować innych kolegów do pomocy. Rozkaz niniejszy bezwzględnie musi być wykonany. Numerus nullus musi być zrealizowane tak, jak rok temu zrealizowane zostało getto.” Rozporządzenia takie przynosiły pożądane rezultaty – liczebność Żydów na wyższych uczelniach zmniejszyła się o 57%.

Falanga zdobyła wpływy na Śląsku, gdzie grupa nauczycieli założyła pismo „Kuźnica”, by w listopadzie 1937r. rozpocząć współpracę z Piaseckim. Sojuszu z Falangą szukała także neopogańska organizacja – Zadruga.
ONR – Falanga prowadziła rozwiniętą działalność bojówkarską i terrorystyczną, była odpowiedzialna m.in. za podłożenie bomby w Łodzi pod siedzibę Związku Nauczycielstwa Polskiego.

5. Przyczyny rozpadu

Lata 1937 i 1938 przyniosły zanik działalności grupy ONR – ABC. Pozostawała ona w złych stosunkach z Falangą oraz z SN.
Rozłam w Falandze nastąpił pod koniec 1938r. Przyczyn należy szukać w nawiązaniu kontaktów z sanacją. Na posiedzeniach Komitetu Głównego dochodziło do kłótni między Piaseckim a innymi działaczami, takimi jak Hagmajer, Rutkowski, Świderski czy Wasiutyński. Próba porozumienia nie przyniosła pożądanych efektów. Skończył się okres współpracy z OZN oraz innymi organizacjami, rok 1939 przyniósł zastój w obydwu grupach. Falanga straciła swą dynamikę, przez to nie była już tak atrakcyjna dla młodzieży. Wpływy ONR zaczęły maleć, a od całkowitego rozpadu uchronił je wybuch wojny.

Bibliografia:
Rudnicki Szymon, Obóz Narodowo-Radykalny. Geneza i działalność, Warszawa 1985.
Grott Bogumił, Nacjonalizm Chrześcijański. Narodowo-katolicka formacja ideowa w II Rzeczypospolitej na tle porównawczym, wydanie II zmienione, Kraków 1996.

Nat